Ο παρών χώρος προστασίας και ανάδειξης των ψηφιδωτών δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του πρώην Υπουργού Ιωάννη Μ. Βαρβιτσιώτη και με αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Η μελέτη αδειοδότησης του έργου χρηματοδοτήθηκε με δωρεά του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη. Η έγκριση της μελέτης και η επίβλεψη του έργου έγινε από το ΥΠΠΟΑ.
Η «Οικία των Ψηφιδωτών» αποτελεί έναν ξεχωριστό αρχιτεκτονικό χώρο, η ιστορία του οποίου αρχίζει στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Τα δύο ψηφοθετήματα, με παράσταση της αρπαγής της Ευρώπης και του Ορφέα που παίζει λύρα, είναι περίτεχνα δάπεδα δύο χώρων γειτονικών πολυτελών ρωμαϊκών επαύλεων, φιλοτεχνημένα στο β ́ μισό του 3ου και στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ., αντίστοιχα. Η κατασκευή των δύο στεγάστρων, στα τέλη του 19ου αι., που αποτελούν στην ουσία την νεώτερη «Οικία» των αρχαίων ψηφοθετημάτων, υπήρξε καταλυτικής σημασίας για την προστασία τους. Στο πλαίσιο αποκλειστικής δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, το έτος 2020, ο χώρος διαμορφώθηκε εκ νέου και αποδίδεται πλέον στο ευρύ κοινό.
Ο παρών χώρος προστασίας και ανάδειξης των ψηφιδωτών δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του πρώην Υπουργού Ιωάννη Μ. Βαρβιτσιώτη και με αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Η μελέτη αδειοδότησης του έργου χρηματοδοτήθηκε με δωρεά του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη. Η έγκριση της μελέτης και η επίβλεψη του έργου έγινε από το ΥΠΠΟΑ.
Το ψηφοθέτημα της Ευρώπης ανακαλύφθηκε τυχαία, το 1872, στον κήπο της ιδιοκτησίας Αντώνη Φουστάνου, στην οδό Διοσκούρων, και αποτελεί το πρώτο ψηφιδωτό δάπεδο που ήρθε στο φως στη νεοϊδρυθείσα πόλη της Σπάρτης. Η επίσημη πολιτεία, μέσω του αρμόδιου Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, λαμβάνει άμεσα μέριμνα αποστέλλοντας στη Σπάρτη τον Λάκωνα Έφορο των Αρχαιοτήτων Παναγιώτη Σταματάκη, προκειμένου να φροντίσει για την εξαγορά του ακινήτου και την προστασία του καλλιτεχνήματος. Για την εξασφάλιση και ανάδειξή του κατασκευάζεται το 1881 περιστύλιο με κεραμοσκεπή στέγη, που μιμείται την όψη οικίας νεοκλασικού τύπου.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, αποκαλύφθηκε το δεύτερο ψηφοθέτημα με παράσταση του Ορφέα στην όμορη ιδιοκτησία, όπου λειτουργούσε μία οιναποθήκη. Κι αυτό το ακίνητο επίσης απαλλοτριώθηκε προκειμένου να προστατευθεί το καλλιτέχνημα από την πρόθεση του ιδιοκτήτη της οιναποθήκης να μετατρέψει το χώρο σε οινοπωλείο τοποθετώντας τραπέζια και καρέκλες επί του ψηθοτετήματος. Έτσι, το στέγαστρο επεκτάθηκε και συμπεριέλαβε και το δεύτερο αυτό ψηφιδωτό. Η κατασκευή των δύο στεγάστρων, που αποτελούν στην ουσία την νεώτερη «Οικία» των αρχαίων ψηφοθετημάτων, υπήρξε καταλυτικής σημασίας για την προστασία τους, αλλά δεν επέτρεψε την περαιτέρω επέκταση της ανασκαφικής έρευνας.
Ως εκ τούτου, δεν τεκμηριώθηκε επαρκώς ούτε ο ακριβής χαρακτήρας και η λειτουργία των χώρων που διακοσμούσαν ούτε και η πιθανή συνάφειά τους. Ωστόσο, νεώτερα ανασκαφικά δεδομένα υποδεικνύουν, όπως αναφέρθηκε, την απόδοσή τους σε δύο γειτονικές πλούσιες ρωμαϊκές οικίες (domus). Το ψηφιδωτό της Ευρώπης μπορεί να συσχετιστεί με τα ψηφιδωτά δάπεδα δύο χώρων μιας οικίας που εκτείνεται στα ανατολικά, ενώ το ψηφιδωτό του Ορφέα πιθανότατα αποτελούσε χώρο λουτρού (βαλανείου) μιας άλλης έπαυλης, ανασκαφικά διαπιστωμένου νότια, κάτω από την οδό Διοσκούρων.
Τα ψηφιδωτά της Ευρώπης και του Ορφέα αποτελούν λαμπρές μαρτυρίες της ακμής της Σπάρτης των αυτοκρατορικών ρωμαϊκών χρόνων και της προνομιακής θέσης που κατέχει, ως ελεύθερη πόλη, στην αυτοκρατορία. Χάρις στον καταλυτικό ρόλο του Σπαρτιάτη Γάιου Ιούλιου Ευρυκλή στην ανάπτυξη των στενών σχέσεων Σπάρτης – Ρώμης, η πόλη γνωρίζει σημαντικά οικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Ο θαυμασμός των Ρωμαίων αυτοκρατόρων για τη Σπάρτη και οι επισκέψεις τους στην πόλη έχουν ως αποτέλεσμα τον εξωραϊσμό της πόλης με σημαντικά δημόσια έργα.
Στο βόρειο τμήμα της πόλης, κατεξοχήν νότια και νοτιοδυτικά της ακρόπολης, η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως πολυτελείς ρωμαϊκές κατοικίες με αίθρια, κήπους με υδάτινα στοιχεία, πρόπυλα με μαρμάρινα αρχιτεκτονικά στοιχεία και χώρους κοσμημένους με ψηφιδωτά δάπεδα και τοιχογραφίες. Συνολικά έχουν ανασκαφεί 170 ψηφιδωτά δάπεδα σε 128 θέσεις στην πόλη της Σπάρτης που χρονολογούνται από τους ελληνιστικούς χρόνους (3ος , 2ος αι. π.Χ.) έως τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους.
Πιο αναλυτικά, κατά το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα και στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ. η παραγωγή των ψηφιδωτών δαπέδων στη Σπάρτη παρουσιάζει εντυπωσιακή αύξηση. Την περίοδο αυτή δραστηριοποιήθηκαν στη Σπάρτη δύο τοπικά εργαστήρια παραγωγής ψηφιδωτών, που απέδωσαν εξαιρετικά έργα τέχνης. Τα ψηφοθετήματα διακρίνονται για τη σύνθεση, τους πλούσιους χρωματισμούς και τη δεξιότητα στην απόδοση. Περισσότερα από τα μισά ψηφιδωτά δάπεδα διακοσμούνται αποκλειστικά με γεωμετρικά θέματα. Εν τούτοις, τα συνηθισμένα γεωμετρικά μοτίβα στα ρωμαϊκά ψηφοθετήματα, εμπλουτίζονται από τους Σπαρτιάτες ψηφοθέτες με νέα στοιχεία, ξεπερνώντας τη χρήση τους ως απλών πλαισίων των εικονιστικών σκηνών.
Ρωμαϊκοί χρόνοι, δεύτερο μισό 3ου αιώνα μ.Χ.
Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση της αρπαγής της Ευρώπης από τον μεταμορφωμένο σε ταύρο Δία. Φτερωτοί ερωτιδείς κρατούν τον πέπλο της νεαρής γυναίκας.
Ρωμαϊκοί χρόνοι, αρχές 4ου αιώνα μ.Χ.
Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση του Ορφέα που παίζει λύρα και σαγηνεύει τα ζώα (θηλαστικά, πτηνά και ερπετά).
Ρωμαϊκοί χρόνοι, δεύτερο μισό 3ου αιώνα μ.Χ.
Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση της αρπαγής της Ευρώπης από τον μεταμορφωμένο σε ταύρο Δία. Φτερωτοί ερωτιδείς κρατούν τον πέπλο της νεαρής γυναίκας.
Ρωμαϊκοί χρόνοι, αρχές 4ου αιώνα μ.Χ.
Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση του Ορφέα που παίζει λύρα και σαγηνεύει τα ζώα (θηλαστικά, πτηνά και ερπετά).
